Tijdens de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding werden er zo'n 2500 foto’s in en om Delft gemaakt. Beelden van honger, terreur, afgezaagde bomen langs de Oude Delft.. Maar ook van bevrijding en blijdschap. Deze beelden, geschoten door de fotodienst van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS), geven een bijzonder inkijkje hoe deze roerige maanden in Delft beleefd werden. Een selectie van de beelden verscheen na de oorlog in het fotoboek 'Het Uur U'. Nu, 76 jaar na de bevrijding, zijn de foto's te bewonderen in de Oude Kerk in Delft. Brenda Hooiveld, werkzaam bij Erfgoed Delft, schreef een artikel over de fotodienst en de uitdagende omstandigheden waarin de jonge fotografen werkten in 1945 in Delft.
--
De mannen van de fotodienst van de Binnenlandse Strijdkrachten
Door Brenda Hooiveld. Dit artikel werd eerder gepubliceerd in cultuurhistorisch magazine Delf.
Mensen denken in plaatjes en beeld roept sterke emoties op. Het verhaal van de fotodienst van de Binnenlandse Strijdkrachten is mede daarom van onschatbare waarde voor de Nederlandse geschiedschrijving. De jongemannen van de fotodienst hebben de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding nauwkeurig op beeld vastgelegd. Wie Delft een beetje kent, ziet dat de beelden heel vaak in en rondom de stad geschoten zijn. Wat de foto’s nog opmerkelijker maakt is dat de fotografen regelmatig zelf op de gevoelige plaat zijn vastgelegd. Zo kreeg de fotodienst ook een gezicht, en maakten de fotografen elkaar onderdeel van het verhaal.
In september 1944 werden de Binnenlandse Strijdkrachten opgericht in het al bevrijde zuiden van Nederland. Leden uit verschillende verzetsorganisaties werkten hierin samen om een soepele overgang te garanderen voor als de Duitse bezetting ten einde was. Delft was toen nog niet bevrijd, maar hier ontstond wel al een bijzonder onderdeel van de Binnenlandse Strijdkrachten: de ‘foto- en filmdienst van gewest 13, district Delft’. Rond de herdenking en viering van 75 jaar vrijheid (dit jaar 76) is er hernieuwde aandacht voor de door deze mannen vervaardigde beeldcollectie, waarvan ook Stadsarchief Delft een deel in huis heeft.
De tentoonstelling 'Het uur u' in de Oude Kerk in Delft.
Fotografieverbod
Filmen en fotograferen was illegaal en niet zonder gevaar. Vanaf 20 november 1944 gold een algeheel fotografieverbod. Daar kwam bij dat de fotografen allemaal de leeftijd hadden om voor de arbeidsinzet opgepakt te kunnen worden.
De fotodienst is opgericht door Dick Schoemaker, destijds student aan de Technische Hogeschool (nu TU Delft). Schoemaker was de drijvende kracht achter de groep die in totaal uit negen man bestond. Via persoonlijke contacten werd de groep gevormd. De mannen kenden elkaar niet allemaal, dat was veiliger. Pas na de bevrijding wisten ook zij wie er allemaal meewerkten:
- Dick Schoemaker
- Anton Hinfelaar
- Leen Timp
- Henk Kok
- Bob Buiskool
- Henk Overbosch
- Hans Veldhuijsen
- Wim Fortuin
- A.J. Verbiest
Leen Timp zit in de dakrand om de uitvaart van twee omgekomen BS-leden vast te leggen, mei 1945. (NIOD 187553)
Leen Timp achter het stuur van de filmauto, Henk Kok leunt er tegen aan (SAD 264719)
Dick Schoemaker in de auto tijdens Dolle Dinsdag (5 september 1944). Hij heeft spullen gehaald uit
het huis van een gevluchte NSB’er in de Peperstraat. (SAD 264836)
Officiële ontvangst van de Canadese commandant J.P.E. Bernatchez op 8 mei, de bevrijding van Delft. Links op het balkon een fotograaf van de BS. (SAD 92736)
Het uur U
De fotografen waren zich ervan bewust dat ze nooit volledig op beeld en film konden vastleggen wat de bezetters aanrichtten en wat het verzet tot stand bracht in die ellendige tijd. ‘Het was toch van groot belang zoveel mogelijk feiten uit deze periode vast te leggen’, zo verklaarden zij later. Na de oorlog is een selectie van de foto’s in het boek Het uur U (1946) gepubliceerd: 130 stuks.
Dat de heren hun doel serieus namen bewijst het grote aantal opnamen dat ze maakten, zo’n 2500. Daarvan zijn nu nog ongeveer 1300 beelden bekend. Al die foto’s maakten zij met slechts vijf Leica-camera’s. Verder hadden ze een auto tot hun beschikking, die aan de confiscatie was ontsnapt. Om hun fotorolletjes te ontwikkelen en af te drukken, konden ze in het geheim gebruikmaken van een tot donkere kamer omgebouwd laboratorium bij Leerlooierij Roes en Zn aan de Hugo van Rijkenlaan. Stroom kwam van de Nederlandsche Koper en Metaalindustrie.
Het fotoboek 'Het uur u' uit 1946.
Op daken en aan balkons
Fotograferen moet niet gemakkelijk zijn geweest, zowel fysiek als geestelijk. Dat bewijzen de foto’s van schrijnende situaties bij de gaarkeukens en in ziekenhuizen. Er zijn ook beelden waarbij de mannen halsbrekende toeren uithaalden. De fotografen klommen op daken en hingen soms aan balkons om zo de beste shots te verkrijgen. Het was zelfs rondom de bevrijding niet altijd zonder risico. Zo legde de fotodienst ook de ‘strijd in de Wippolder’ vast, toen er op 6 mei 1945 onverwachts toch nog gevochten werd.
Vanaf de officiële bevrijding van Delft op 8 mei 1945 was er gelukkig ook vreugde om te fotograferen. De camera’s legden de vrijheidsroes en de intocht van Canadezen vast. Belangrijk is dat de mannen ook in de weken daarna bleven fotograferen. De aftocht van de Duitsers werd gedocumenteerd, evenals de vergeldingsdrang onder de bevolking. Kaalgeschoren moffenmeiden en gevangenen in het Armamentarium, het leverde eigenlijk net zulke indringende beelden op als tijdens de oorlog. Delft was vrij, maar nog lang niet de oude, lijken de beelden te zeggen.
Een ruime selectie foto’s is op groot formaat te bewonderen in de tentoonstelling ‘Het uur U’, deze zomer te zien in de Oude Kerk in Delft. Het boek Het uur U is ook digitaal in te zien.
Foto's: Stadsarchief Delft en NIOD.